Publikujemy piątą, ostatnią część cyklu Michała Dramskiego poświęconą historii hutnictwa na terenie Tworoga i Kotów. Artykuły były publikowane na naszej stronie internetowej oraz w wydaniach papierowych począwszy od maja (nr 171) , a kończąc w październiku (nr 175). Bardzo dziękujemy autorowi za współpracę i chęć dzielenia się swoją wiedzą.
Na mapach Tworoga i okolic z końca XIX w. oraz pierwszej połowy XX w. zaznaczono miejsce zwane „Neuhütten” (Nowe Huty). Teren ten należał wtedy do Panów von Rosenthal, a później do Panów Henckel von Donnersmarck z Brynka. Trudno stwierdzić, jaka jest geneza tego miejsca. Najprawdopodobniej była to huta zbudowana właśnie przez ówczesnego właściciela Brynka – Bernarda Rosenthala ok. 1855 r. Na wycinku mapy z końca XIX w. widać, że w tym miejscu znajdowały się zabudowania oraz sztuczny zbiornik wodny na rzece Stole, którego wody mogły służyć do poruszania kół wodnych, napędzających młoty kuźnicze i nadmuch pieca. W latach międzywojennych w pobliżu znajdowało się boisko sportowe o nazwie „Sportplatz Neuhütten”.
O węglarzach
Osobnym fachem związanym z hutnictwem bazującym na węglu drzewnym był zawód węglarza (z niem. Köhler). Węglarze zajmowali się wypalaniem drewna i swoistą produkcją węgla drzewnego, który wykorzystywany był jako paliwo w okolicznych hutach. Zawód ten przechodził z ojca na syna i tak przetrwał w naszych okolicach przeszło trzy wieki. Węglarze wypalali węgiel drzewny w specjalnych kopcach zwanych mielerzami, w których drewno poddawane było procesowi rozkładowej destylacji prowadzonej w temperaturze około 800 °C. Takie mielerze znajdowały się przeważnie na skrajach lasu.
Każdy węglarz musiał doskonale znać się na swoim fachu, gdyż wysokość wynagrodzenia zależała od ilości i jakości wypalanego węgla. Większość starszych mistrzów węglarskich spędziła życie w lasach. Nierzadko nocowali w małych, drewnianych chatkach w pobliżu miejsca pracy. Początkowo nadzorem, prowadzeniem rachunków i rozliczaniem węglarzy na naszych terenach zajmowali się okoliczni urzędnicy leśni. W pewnym momencie wzorem standardów panujących w Rudach Raciborskich zdecydowano, aby do tego celu zatrudnić specjalnego zarządcę (niem. Köhlereiverwalter). Był to pomysł starego faktora z Kotów – Carla Knorra, który ściągnął z Rud Moritza Arnolda – pierwszego i jak się później miało okazać ostatniego administratora węglarstwa na terenie Tworoga. Arnold ożenił się z jedyną córką Knorra – Anną. Od tej chwili to on prowadził rachunki węglarzy. Przyjmował od mistrzów węglarskich potwierdzenia przyjęcia węgla przez huty i notował, ile sążni drewna wypalono. Potem przekazywał te dane do odpowiedniego urzędu. Arnoldowie mieszkali w Kotach (przypuszczalnie w budynku nazywanym później „Rusarnią”). Tam 23 maja 1866 r. zmarł emerytowany książęcy kalkulator i faktor hutniczy Carl Knorr. Tylko 6 lat później, bo 6 września 1872 r. zmarł również Moritz Arnold. Obaj zostali pochowani w Kotach. Po upadku hut na terenach tworogowskich zanikł również zawód węglarza. Najwięcej węglarzy mieszkało w Mikołesce, a ostatnim zanotowanym w księgach parafialnych był Anton Frania z Kotów (1879 r.). Większość ludzi wykonujących ten zawód została przekwalifikowana na tzw. Waldarbeitererów, czyli pracowników leśnych. Dotyczyło to również pracowników hut, przy czym część z nich szukało zatrudnienia w innych hutach w okolicy (np. w Hucie Fryderyk w Piasecznej – dzisiejsza Strzybnica), czy też hutach katowickich, chorzowskich i gliwickich. W Potępie, gdzie istniała fryszerka i walcownia blach, ludzie zaczęli trudnić się wykonywaniem gwoździ.
Krótko o hutach w Potępie
Bardzo starą miejscowością związaną z działalnością hutniczą w dawnym majoracie tworogowskim była miejscowość Potępa. Prawdopodobnie pierwszą kuźnicę w tej miejscowości uruchomił hrabia Jerzy Leonard de Colonna w latach 70. XVII wieku. Sto lat później przekształcono istniejącą kuźnicę dymarską na fryszerkę. Po zakupieniu dóbr tworogowskich przez księcia Adolfa zu Hohenlohe-Ingelfingen (1826 r.), nowy właściciel uruchomił w Potępie walcownię blach. Nowy zakład hutniczy powstały w pobliżu fryszerki, wyposażony był w walcarkę blachy z prostą przekładnią boczną i rusztowaniem urządzenia walcowniczego, a także piec grzewczy, piec żarowy do blachy, nożyce do cięcia żelaza sztabowego i dwoje ręcznych nożyc do blachy. Walcarka poruszana była kołem wodnym o średnicy 18 stóp (ok. 5,5 m). Pierwszym kierownikiem walcowni w Potępie był „Walzmeister” (mistrz walcowniczy) Friedrich Röndchen. Po jego śmierci (+10.02.1846 r.) stanowisko mistrza walcowniczego w Potępie objął Wilhelm Weiss. W walcowni pracowało ok. 15 osób.
Pisząc o hutach w Potępie, należy wspomnieć jeszcze o tych, które istniały w Żyłce i na „Kanolu” (Nowej Żyłce). Na „Kanolu” od ok. 1795 r. istniał wielki piec (którego nadmuch i młoty napędzane były wodą doprowadzoną z Małej Panwi specjalnym kanałem – stąd też nazwa „Kanol”), natomiast w Żyłce istniała kuźnica dymarska, którą hrabia Filip de Colonna przekształcił w 1781 r. na fryszerkę. Osady te znajdowały się już jednak w granicach dóbr strzeleckich (w latach 1783 – 1826 dobra strzeleckie jak i tworogowskie należały do tego samego właściciela). Zakończenie Wraz z upadkiem hut na naszych terenach, zanikła pewnego rodzaju „poezja” tych terenów. Huty wytapiające żelazo paliły dniem i nocą, tworząc w naszej okolicy pewien swoisty klimat. Turkoczące koła wodne, odgłosy młotów hutniczych, młynów rudy, maszyn parowych i miechów nadmuchowych, a także dymiące i oświetlające noc kominy wielkich pieców, towarzyszyły naszym przodkom w ich życiu codziennym.
W cyklu artykułów o historii hutnictwa na terenie Tworoga pominięto opis hut żelaza znajdujących się niegdyś w Brynku, Hanusku i Pustej Kuźnicy. Chociaż dzisiaj miejscowości te należą do Gminy Tworóg, to w okresie wzmożonej działalności hutniczej na naszych terenach, miejscowości te leżały poza granicami ówczesnych dóbr tworogowskich.
Michał Dramski
Poniżej zdjęcia poglądowe ilustrujące pracę węglarza i wygląd mielerzy oraz zdjęcie z lat 30. XX w. przedstawiające produkcję gwoździ w Potępie.
Źródła, na bazie których powstał cykl:
- Dr. Johannes Chrząszcz „Geschichte der Städte Peiskretcham und Tost sowie des Toster Kreises In Oberschlesien” („Historia miast Pyskowic i Toszka, a także powiatu toszeckiego na Górnym Śląsku”).
- „Zeitschrift des Vereins für Geschichte und Alterthum Schlesiens“ część 37 z 1903 roku, artykuł Dr. Johannesa Chrząszcza: „Bergbau und Eisengewinung in der Toster Herrschaft“ (www.sbc.org.pl).
- Alfons Nowack „Reichsgrafen Colonna, Freiherrn von Fels, auf Gross – Strehlitz, Tost und Tworog in Oberschlesien”, Gross – Strehlitz, Verlag von A. Wilpert 1902.
- Walenty Rozdzieński „Officina Ferraria abo huta i warstat z kuźniami szlachetnego dzieła żelaznego”- poemat z 1612 roku – wydanie cyfrowe ilustrowane (Wrocław 2013 r.).
- Henryk Gawelczyk „Ze wspólnego sztambucha część 1. Wiadomości o okolicach Tworoga, Kotów, Wielowsi… w najstarszych zapiskach z ksiąg parafialnych” – Tarnowskie Góry 2000.
- Henryk Gawelczyk „Ze wspólnego sztambucha część 2. Kronikarskie zapiski ks. Hoscheka o Tworogu, Kotach, Wiśniczach…” – Tarnowskie Góry 2000.
- Friedrich August Eversmann „Übersicht der Stahl und Eisen erzeugung” z 1804 roku „Die Eisenindustrie in Tworog und Umgebung in alter Zeit” – „Oberschlesien im Bild” nr 16 z dnia 16.04.1936 roku (www.sbc.org.pl)
- Hermann Adolph Fechner „Geschichte des Schlesischen Berg und Hüttenwessens in der Zeit Friedrich‘s des Grossen, Friedrich Wilhelm’s II und Friedrich Wilhelm’s III 1741 – 1806“ – Berlin 1903
- Kurt Bimler „Der Oberschlesier“, Jg. 14, Heft 2 – 1932 (www.sbc.org.pl)
- Czasopismo „Stahl und Eisen” nr 45 z dnia 8.11.1917 roku, (www.sbc.org.pl)
- Czasopismo „Stahl und Eisen” z dnia 21.09.1911 (www.sbc.org.pl)
- J.G. Knie „Alphabetisch Statistisch Topografische Uebersicht aller Dörfer, Flecken, Städte und andern Orte der Königl. Preuß. Provinz Schlesien” – 1830 r.
- J.G. Knie „Alphabetisch Statistisch Topografische Uebersicht aller Dörfer, Flecken, Städte und andern Orte der Königl. Preuß. Provinz Schlesien” – 1845 r.
- Walter Krause „Der Kreis Tost – Gleiwitz – ein früheres Industriegebiet“ – czasopismo „Auschau von Burg Tost” nr4/1928. (www.sbc.org.pl)
- Toni Pierenkemper „Die privaten Hochofenwerke des oberschlesischen Industriereviers in der frühen Industrialisierung 1833-1856”.
- Felix Triest „Topographisches Handbuch von Oberschlesien” z 1865 r.
- „Heimat Kalender für das Gleiwitzer Land” 1941 rok. (www.sbc.org.pl)
- Kazimierz Scheffler „Wizerunki Tworoga” zeszyty od 1 do 21.
- Księgi metrykalne parafii rzymsko-katolickiej w Tworogu (www.familysearch.org).
- Księgi metrykalne parafii ewangelickiej w Tarnowskich Górach (www.siliusradicum.pl)
- Carl Wilhelm Prieur „Die Lebensgeschichte des Carl Wilhelm Prieur 1821 -1896” – autobiografia
- Fryderyk Zgodzaj „Dwa Rogi”
- „Der Oberschlesische Wanderer” nr 28/1858 (www.sbc.org.pl)
- Carl Friedrich Alexander Hartmann „Atlas zu dem Handbuche der Bergbau- und Hüttenkunde (…)”
- Friedrich Ludwig Wachler „Die Eisen Erzeugung Oberschlesiens” 1847 rok.
- „Lublinitzer Kreissblatt” nr 45 z 1861 roku (www.sbc.org.pl)
- Theodor Schück „Statistik des Regierungs – Bezirks Oppeln mit besonderen Beziehung auf Landwirtschaft, Bergbau, Hüttenwerken, Gewerbe und Handel”, Iserlohn 1860.
- surowce-naturalne.pl/ruda-darniowa-pospolitysurowiec-ktory-zmienil-bieg-historii
- www.hutniczy.malanowicz.eu/de/wykaz_03.htm