Mapy są jednym z najważniejszych wynalazków człowieka, ponieważ od tysiącleci pomagają mu określać swoje położenie i ułatwiają poruszanie się po świecie. Pierwsze opracowania kartograficzne istniały już w starożytności. Najpierw pojawiły się w Chinach, Egipcie oraz w Grecji, a następnie także na Bliskim Wschodzie i w starożytnym Rzymie. Początki kartografii były ściśle związane z wyprawami wojennymi, gdyż ich dowódcy potrzebowali dokładnych danych, aby móc na różnych terytoriach sprawnie odszukać i pokonać wroga. W drugiej połowie XIV wieku rozwój kartografii wyraźnie nabrał tempa, dzięki rozwojowi technik żeglarskich. Żegluga i handel spowodowały, że człowiek nauczył się określać swoje położenie na lądzie i morzach, obserwując ciała niebieskie oraz zapamiętując cechy charakterystyczne krajobraz. XVI wiek był okresem wielkich odkryć geograficznych, co przyczyniło się do tworzenia pierwszych szczegółowych map całego świata. W 1544 roku ukazało się dzieło Sebastiana Münstera ,,Cosmographia’’, czyli ilustrowany opis świata. Na jego kartach po raz pierwszy na samodzielnej mapie pojawił się Śląsk. Obraz ten jednak pozostawiał wiele do życzenia, gdyż zawierał liczne braki i niedokładności, między innymi, skrócono na nim biegi rzek Odry i Nysy.
Jednym z najstarszych zachowanych opracowań kartograficznych Śląska jest mapa Martina Helwiga z 1561 roku. Druk ten, pomimo iż można z niego odczytać informacje dotyczące hydrografii, orografii, florystyki i osadnictwa, nie przedstawia jednak szczegółów całej dzielnicy. Wielokrotnie wydawane, powielane i przerabiane dzieło zdobyło sobie przydomki ,,Matki wszystkich innych map Śląskich” oraz ,,Królowej Śląskich map’’.(2)
W styczniu 1722 roku cesarz Karol VI Habsburg nakazał wykonanie urzędowego kartograficznego zdjęcia Śląska. Dzieło to wykonane w latach 1723-1744 początkowo tworzył porucznik inżynier J.W. Wieland (zmarł w 1736), a po jego śmierci pracę tę kontynuował porucznik Mattäus von Schubrt, który poprawiał i przeredagował szkice swojego poprzednika oraz zweryfikował większość: dokonanych przeze niego pomiarów. Nie skorygował jednak trzech ostatnich map księstw raciborskiego, cieszyńskiego i opolskiego, bo wybuchły wojny śląskie. Powstałe dzieło było jednak i tak imponujące. Zawierało aż 16 szczegółowych map księstw śląskich, które wraz z czterema mapami ogólnymi Dolnego i Górnego Śląska zostały skompletowane w ,,Atlas Silesiae Id Est Ducatus Silesiae Generalitier Quatuor Mappis Nec Non specialiter…’’ (3). Druk ten ukazał się w 1752 roku w norymberskiej oficynie wydawniczej Homannów. Pod względem bogactwa treści atlas przewyższał wszystko to, co dotychczas osiągnięto w oświeceniowej kartografii europejskiej, wyznaczając obraz regionu na przeszło pięćdziesiąt kolejnych lat.
Wojny śląskie to okres XVIII wiecznych konfliktów zbrojnych między Austrią będącą wówczas pod panowaniem cesarzowej Mari Teresy, a Prusami. W efekcie starć znaczna część Śląska przeszła pod panowanie Królestwa Prus, na tronie którego zasiadał król Fryderyk II Hohenzollern. W monarchii pruskiej ten tzw. Śląsk Pruski tworzył odrębną Prowincję Śląsk (Provinz Schlesion).
Pokój drezdeński zawarty 25 grudnia 1745 roku, który wieńczył drugą wojnę śląską, nie był ostatnim akordem walk pomiędzy Habsburgami a Hohenzollernami o ostateczne panowanie nad Śląskiem. Król pruski zdawał sobie sprawę z tego, że sytuacja polityczna w Europie jest napięta, ponieważ Austria za wszelką cenę chciała odzyskać utracone tereny. Z myślą o nieuniknionym, następnym konflikcie zbrojnym władca pruski przygotowywał swoje państwo militarnie i gospodarczo. Wiedział, że w razie konfliktu będzie potrzebował dokładnych map nadających się do celów militarnych, w związku z czym 20 listopada 1746 roku wydał rozkaz wykonania dokładnego zdjęcia kartograficznego śląskiej dzielnicy majorowi Christianowi Fridrichowi von Wrede (2). Tuż po otrzymaniu rozkazu von Wrede sformułował ruchomy oddział specjalistów, w skład którego weszli: kapitanowie – Koch, Klein, Guionneau; porucznicy: Foris, Lehmann; chorążowie – Bohne, Winanek oraz Ludwik Wilchelm Regler jako ,,Desinateur’’ czyli rysownik. Wrede oszacował koszty wykonania map według zaleceń króla Fryderyka II na znaczną wówczas sumę 6500 talarów, na co składało się 5000 talarów jako koszty pomiaru terenu oraz 1500 talarów na końcowe opracowanie map (5). W 1747 r. oddział przystąpił do kartowania terenu. Trwało ono siedem kolejnych lat, a zatem zakończyło się w 1753r. W efekcie tych działań powstało 201 arkuszy -̶ 195 mapowych, 5 tytułowych i 1 specjalny. Mapy otrzymały wspólną nazwę ,,Krieges – Carte von Schlesien’’ (,,Mapa wojenna Śląska’’). Wykonano je w skali 1:33 333, w jednakowych wymiarach -̶ sekcje zajmują 73×52 cm, zaś same rysunki 60x43cm(5).
Atlas został podzielony na pięć odrębnych części, a cechą charakterystyczną każdego z tomów jest posiadane własnego, odrębnego tytułu. Pierwotny druk był używany wyłącznie przez króla i dlatego został oprawiony w czerwoną, safianową skórę, a na jego przedniej i tylniej okładce umieszczono złote inicjały F.R z koroną królewską (6). Zespół kartografów pod przewodnictwem majora von Wredego dokonał swych pomiarów z wielką precyzją. Pomimo dostępności stosunkowo prostych i niezbyt skomplikowanych technicznie przyrządów, skanowane odległości, np. pomiędzy poszczególnymi miejscowościami, niewiele odbiegają od rzeczywistych pomiarów dokonywanych współcześnie przy pomocy najnowszych urządzeń geodezyjnych. Ważnym elementem map jest przedstawienie śląskiej flory. Szata leśna została odwzorowana na sposób bardzo dokładny, kompleksy leśne zaznaczono kolorem jasnoszarym wraz z ciemnoszarymi sygnaturami drzew. Z lasami związane są również leśniczówki i domy myśliwskie. Autor w opracowaniu z dużą szczegółowością oznaczył ukształtowanie terenu, pagórki, bagna, wąwozy. Przedstawił bardzo dokładnie na poszczególnych arkuszach mapowych nawet najmniejsze przejawy aktywności gospodarczej mieszkańców Śląska. Dzięki zastosowanym sygnaturom, można dostrzec między innymi: wiatraki, młyny, tartaki, wapienniki, cegielnie, smolarnie, huty szkła, kopalnie różnego typu (rud żelaza, złota, srebra, miedzi, ołowiu), kuźnie żelaza, oraz (co szczególnie istotne) folwarki (6). Skanowane zostały nawet te obiekty, które były często osamotnione, znajdowały się np. w środku lasu. Christian Freidrich von Wrede wyróżnił trzy typy dróg, które oznaczył na mapach kolorem brązowym. Zobaczyć można trakty pocztowe, drogi zwykłe (krajowe) oraz drogi lokalne, które prowadziły na pola czy pastwiska. Precyzyjnie został odzwierciedlony kształt poszczególnych miejscowości, który w większości przypadków był pierwszym takim szczegółowym obrazem kartograficznym danej osady. Cennym źródłem historycznym są opisy przedstawione w ramkach i legendach map. Dokładnym przykładem są mapy Wredego, gdzie każdy arkusz mapowy po swej prawej stronie zawiera rejestr z danymi statystycznymi każdej miejscowości. Przy wykazie miejscowości podano: nazwiska ich właścicieli (z staroniemieckiego „Oerter und Eÿgenthümer”), liczbę mieszczan bądź kmieci („B rger und Bauren”), liczby zagrodników i chałupników („G rtner und Heüfler”) oraz liczbę hodowanych koni („Pferde”) (6). Układ urbanistyczny wsi skartowanych przez von Wredego w połowie VIII wiek był już dość dobrze uformowany przestrzennie – zazwyczaj miejscowości te posiadały kształt owalnic, rzędówek, ulicówek i przysiółków. Oczywiście to działalność człowieka znacząco wpływała na układ poszczególnych wsi i osad oraz ich otoczenia. Mapy są tym cenniejsze, że rejestrują wiele obiektów już nieistniejących, m.in. kaplic, obrazów słynących cudami, ruin zamków. Dużą wagę von Wrede przykładał także do oznaczania: katolickich i protestanckich kościołów, szlacheckich dworów, zamków czy przypałacowych ogrodów. Arkusze mapowe pozwalają na przedstawienie ziem śląskich jako obszarów rozwiniętych pod względem gospodarczym. Widać to wyraźnie, zauważając, że w pojedynczych miejscowościach znajdowało się sporo ważnych obiektów takich jak: folwarki, kuźnie, wiatraki, młyny z kołem wodnym, itp. W latach 1748-1749 powstała druga część omawianego opracowania. Mapy tego tomu zawierały obszar pomiędzy prawym brzegiem Odry, a wschodnią granicą Rzeczpospolitej oraz od rzeki Stobrawa na południu po granicę prusko-austriacką. Teren podzielono na 40 arkuszy mapowych i jeden tytułowy, na którym zawarto 9 planów miast w skali 1:1400 (3).
Najbardziej interesującym dla mieszkańców Tworoga może być arkusz 18, drugiego tomu atlasu map von Wredego. Przedstawia on trójkąt powiatów strzeleckiego, lublinieckiego i toszecko-gliwickiego. W 1749 roku nasza miejscowość była własnością rodziny hrabiego von Verdugo(Graf von Verdugo). Według rejestru z danymi statystycznymi, po prawej stronie mapy, w Tworogu mieszkało wtedy w 47 kmieci-zagrodników, zaś na jego terenie hodowano 2 konie.
Omawiana mapa Tworoga przedstawia między innymi: usytuowanie kościoła, domostw i gospodarstw oraz rozkład ulic. Można zauważyć, iż osadnictwo było skupione wzdłuż dzisiejszych ulic: Grunwaldzkiej, Zamkowej, Jankowskiego, Krasińskiego oraz Placu Wolności. Na mapie zaznaczono kapliczkę z ukrzyżowanym Jezusem umiejscowioną nad rzeką Stołą. Dokument notuje także (choć dość nie wyraźnie ze względu na składanie stronicy), że u koryta rzeki znajdowały się dwa obiekty – młyn z kołem wodnym oraz kuźnica żelaza. Ze źródeł historycznych wiemy, że w tym czasie w naszej miejscowości istniały dwa mosty. Choć nie są one uwidocznione na mapie, to warto zwrócić uwagę na inny szczegół opracowania – za drogą widać dwie odnogi rzeki. Lewą odnogą rzeki za pomocą stawideł była doprowadzana woda, która napędzała koło młyńskie istniejącego wówczas młyna, zaś prawa odnoga stanowiła główne koryto rzeki. Koryto to było również zabezpieczone stawidłami, służyło jako tak zwana młynówka, która regulowała poziom wody. Przed mostami zaś znajdował się rozległy staw dobrze uwidoczniony na omawianym wycinku kartograficznym. Powyżej centrum Tworoga jest zaznaczony drugi staw, oraz młyn z kołem wodnym. W dokumencie opisano go jako Grentz Mühle (młyn graniczny). Warto zaznaczyć, że oba młyny widoczne na omawianym fragmencie opracowania kartograficznego, były już uwidaczniane na mapie księstwa opolskiego z roku 1735, co oznacza, że powstały wcześniej. Powyżej młyna granicznego zaznaczono folwark (Vorwerk-literki v.W). U wylotu z Tworoga przy drodze do Świniowic widać zaznaczoną cegielnię, zaś powyżej niej teren o nazwie Thier Garten, który prawdopodobnie stanowił ostoję zwierzyny łownej – dziki ogród przeznaczony wyłącznie do polowań prowadzonych przez właścicieli ziemskich oraz magnatów. Rozmieszczenie poszczególnych obiektów dość dokładnie pokrywa się z opisem Tworoga, który w swej książce zatytułowanej „DwaRogi” nakreślił pan Fryderyk Zgodzaj. Omawiana mapa jest prawdopodobnie jednym z pierwszych dokładnych topograficznych obrazów naszej miejscowości.
Na podstawie rejestru statycznego widocznego po prawej stronie 18 arkusza mapowego, właścicielem Brynka w tym czasie była osoba o nazwisku von Patzensky. W Brynku znajdowało się prawdopodobnie 8 zagrodników i chałupników (niestety nie wiem, co oznacza litera j przed liczbą zagrodników) oraz hodowano 5 koni. Na omawianej mapie Brynka widać wyraźnie: rozległy staw, dwa młyny wodne (jeden za mostem, drugi powyżej na tej samej odnodze rzeki) oraz kuźnię. Zaznaczono ponadto istniejące zabudowania, drogi oraz dworek szlachecki umiejscowiony po lewej stronie stawu.
Na podstawie oryginalnych map wykonano kilka rękopiśmiennych kopii, które były używane przez sztab korpusu stacjonującego na Śląsku. Niektóre w czasie działań wojennych dostały się w ręce austriackie i posłużyły do wykonania kilku kolejnych kopi, które są obecnie przechowywane w zbiorach kartograficznych Austriackiej Biblioteki Narodowej. Należy podkreślić, że mapy, które powstały pod kierownictwem von Wredego, były nie lada osiągnięciem kartograficznym, jednakże kartografia cywilna nie miała z nich większego pożytku, ponieważ przez blisko 150 lat były utajnione. Zaprezentowano je szerokiej publiczności po raz pierwszy po 1901 roku, podczas XIII Dni Niemieckich Geografów w Wrocławiu.
Początkowo dzieło przechowywano w Archiwum Kartograficznym Pałacu w Poczdamie (do 1816), a następnie do 1919 roku w Archiwum Kartograficznym Pruskiego sztabu Generalnego. Ostatecznie na mocy Traktatu Wersalskiego mapy trafiły do Pruskiej Biblioteki Państwowej w Berlinie, gdzie przechowywane są do dziś (5). Na całe szczęście kolorowe rękopiśmienne oryginały map dotarły zatem do naszych czasów. Nadal są jeszcze nie do końca zbadane, choć bez wątpienia stanowią ważne źródło wiedzy o osadnictwie wiejskim oraz panującej w XVIII wieku sytuacji społeczno-gospodarczej Śląska, a na ich podstawie wyłania się obraz rozwiniętych gospodarczo terenów wiejskich.
W Staatsbibliothek Berlin można odpłatnie nabyć kopie poszczególnych arkuszy pod warunkiem, że zna się ich sygnatury. Są dostępne tylko do użytku prywatnego i chronione prawami autorskimi. W przypadku chęci publikacji ich fragmentów należy wystąpić o pisemną zgodę, a ponieważ takową otrzymałem, mogę się z Państwem podzielić tymi niezwykłymi dokumentami.
Bernard Piecuch
Bibliografia:
1. Borowicz D. Dolny Śląsk w dawnej kartografii. Legnica, 26 kwiecień 2016.
2. Przybytek D.: Kartografia historyczna Śląska XVIII-XX w. Wrocław 2002.
3. Konias A. Kartografia topograficzna państwa i zaboru pruskiego… Słupsk 2010.
4. Wielanb.J.W, Schubert.M. Atlas Silesiae id Est Dukatus Silesiae…Norynbergia 1752 – biblioteka cyfrowa.pl/dlibra/shoe-contrnt/publication/35400/editio/41678
5. Janczak J. Mapy Fryderyka Chrystiana von Wredego…. Wrocław – Warszawa 1982. s.535-540
6. Greiner P. Kriges carte von Schlesien…. München 1992 (recenzja)
7. Wrede Ch.F.von: Kriges Carte von Schlesie… Tom 2, arkusz 18. Staatsbibliotek Berlin.