W poprzednim numerze „TWG Kuriera” opisaliśmy wydarzenie, do którego doszło w Kotach ponad 200 lat temu. Przedmiotem artykułu historycznego była wymiana kopuły na tamtejszej wieży kościelnej w 1823 roku. Jak można wywnioskować z treści wspomnianego tekstu ówczesnym Panem dóbr tworogowskich był baron Karol von Gastheimb. Informacja taka stoi w sprzeczności z dotychczasowym datowaniem końca jego panowania w Tworogu. W licznych publikacjach historycznych powtarzana jest informacja, iż w 1818 roku baron odsprzedał te dobra hrabiemu Andrzejowi Renardowi. Czy jednak naprawdę tak było i czy istnieje dokument potwierdzający przejęcie dóbr tworogowskich przez Andrzeja Renarda w 1818 roku? Zaczynamy cykl artykułów o właścicielach Tworoga. Naszym pierwszym bohaterem jest baron Gastheimb.
9 lipca 1807 r., podczas podróży powrotnej z kuracji na Węgrzech, w miejscowości Stare (dzisiejsza Słowacja), zmarł bezpotomnie ostatni właściciel Strzelec Opolskich, Zdzieszowic, Olszowej i Tworoga z rodu de Colonna – hrabia Philipp de Colonna zu Fels. Jego dobra przeszły pod zarządzanie kuratora o nazwisku Vietsch. Pod koniec sierpnia 1807r. zostały przekazane prawowitym spadkobiercom, którzy w międzyczasie wnieśli roszczenia do przynależnych im ziem. Jedną ze spadkobierczyń Colonny była baronowa Charlotta von Reiswitz, żona cesarsko-królewskiego pułkownika-wachmistrza, barona Karola von Gastheimb. Baronowa Charlotta primo voto von Gaschin (pierwszym mężem szlachcianki był Amand von Gaschin) była wnuczką Karola Leonarda Samuela Colonny, Pana na Strzelcach Opolskich w latach 1695 – 1752 (Karol Leonard Samuel Colonna był bratem ojca Philippa Colonny, Franciszka Karola). Jej matka Małgorzata (Margarethe de Colonna) wyszła za mąż za barona Thomasa Franza von Reiswitz. Po spłaceniu innych spadkobierców baronowa Charlotta, której interesy prowadził jej mąż Karol von Gastheimb, została jedyną prawowitą właścicielką dóbr pozostałych po hrabim Philippie Colonna. Baronowa mieszkała przez większość czasu w Opawie. Tam też zmarła 14 maja 1812r. Jej dziedzicami byli: 1) dwaj synowie z pierwszego małżeństwa, czyli Franciszek hrabia Gaschin, Pan na Polskiej Cerkwi (Polnisch Neukirch) oraz hrabia Leopold Gaschin, Pan na Żyrowej i Toszku, 2) jej wnuk Andrzej Maria hrabia Renard (syn jej córki Alojzy, żony Jana Baptysty II Renarda), 3) jej mąż Baron Karol von Gastheimb.
W 1813r., za sumę 130 000 talarów, hrabia Franciszek Gaschin zrezygnował z prawa do dziedziczenia dóbr po swojej matce. Pozostała trójka zawarła umowę, według której cała posiadłość zmarłej baronowej podzielona została na trzy części: Strzelce Opolskie, Tworóg, Olszowa – Zdzieszowice. Hrabia Leopold Gaschin wybrał Olszową i Zdzieszowice, Baron Gastheimb – Tworóg, a Strzelce Opolskie przypadły nieletniemu wnukowi Baronowej – hrabiemu Renardowi. Wszystkie te informacje podał Alfons Nowack w opracowaniu z 1902r.: „Die Reichsgrafen Colonna. Freiherrn von Fels auf Gross Strehlitz, Tost und Tworog”. Napisał również, że zarządzanie wszystkimi dobrami w imieniu dwóch pozostałych spadkobierców przejął baron von Gastheimb. Przejdźmy teraz ściśle do jego postaci.
Urodził się prawdopodobnie w 1741r. w Wiedniu. Był synem cesarskiego generała polowego i wachmistrza Karola Ludwika von Gastheimba (zm. 29.05.1785 w Budapeszcie) i Marii Teresy hrabiny Bagaroti. Charlottę von Gaschin, urodzoną baronową von Reiswitz, poślubił 6 sierpnia 1779r. Po jej śmierci oraz po zawarciu umowy (o której pisaliśmy wcześniej) został w 1813 roku prawowitym właścicielem dóbr tworogowskich. Jako taki jest dzisiaj trochę zapomniany, a przecież w znacznym stopniu przyczynił się do polepszenia bytu tutejszych mieszkańców. Po pierwsze, dzięki niemu po przeszło 13 latach powrócono w Tworogu do działalności hutniczej. Na miejscu wygaszonej ok. 1799 roku dymarki uruchomił fryszerkę, czyli hutę do przetapiania żelaza w celu jego oczyszczenia z domieszek. Fryszerka w Tworogu posiadała jeden piec fryszerski, jeden młot podrzutowy z drewnianym wałem podrzutowym, dwie prosto działające skrzynie do nadmuchu powietrza oraz dwa koła wodne o środkowym napływie wody na ich łopaty (patrz Kazimierz Szefler „Wizerunki z dawnego Tworoga. Zeszyt 2: Ciekawostki historyczne”, Tworóg 1998). Nadzór nad jej uruchomieniem pełnił prawdopodobnie urzędnik hutniczy Joseph Hermann, którego obecność w Tworogu w latach 1813 – 1815 potwierdzają tutejsze księgi parafialne. Baron von Gastheimb pragnął prawdopodobnie również zadbać o zdrowie swoich pracowników hutniczych i sprowadził ok. 1822 roku do Tworoga lekarza hutniczego (niem.: „Huettenarzt”) Ernsta Huntemanna, którego później jako jednego ze swoich lekarzy osobistych przejął książę Adolf zu Hohenlohe-Ingelfingen (Pan na Tworogu w latach 1826 – 1873. Gastheimb zabronił ponadto swoim urzędnikom bicia robotników. Najważniejszymi urzędnikami reprezentującymi barona w Tworogu w latach 1807 – 1824 byli: zarządcy majątku: Johann Gottlieb Donner (do 1808 roku), Jacob Michalek (1809 rok), „Oberamtmann” (urzędnik nadrzędny) Joseph Ullmann (lata 1810 – 1821, zmarł w Tworogu w wieku 38 lat w dniu 21.01.1821 roku), „Wirtschaftsbeamte” (urzędnik gospodarczy) Anton Fremder (wymieniany w 1821 i 1822 roku); urzędnik skarbowy Anton Heissig (w Tworogu w latach 1799 – 1825); urzędnicy hutniczy: Bernard Kreutzer (do 1809 roku), Carl Mader (1810 – 1826), Joseph Herrmann (1813 – 1815); urzędnicy leśni: nadleśniczy Friedrich Geduhn (1810), Anton Fleischmann (1812 – 1816), Johann Hein (w Tworogu w latach 1816 – 1834).
Opisywany w niniejszym artykule właściciel dóbr tworogowskich odznaczył się przede wszystkim wielkimi zasługami dla tutejszej parafii rzymskokatolickiej. W latach 1815 – 1817 pokrył finansowo (prawie w całości) rozbudowę kościoła parafialnego pod wezwaniem św. Antoniego z Padwy w Tworogu. Do pierwotnego kościółka – kaplicy zamkowej (powiększonej w 1697 roku o drewniany przedsionek i na początku lat 70. XVIII w. o kaplicę św. Jadwigi, dobudowano nową część: nawę główną i dwupiętrową wieżę (dzwonnicę). Drewniany przedsionek rozebrano. W ten sposób powstał nowy kościół, którego projektantem był znany na Śląsku architekt Christoph Worbs. Nowa świątynia była znacznie większa od poprzedniej, co przy ciągle powiększającej się liczbie wiernych było rzeczą niezbędną. Pamiętajmy o tym, że w ówczesnym czasie kapłan mógł odprawić tylko jedną Mszę Świętą na dzień, a w niedziele msze sprawowane były w parafii kotowsko-tworogowskiej na przemian: raz w Kotach, raz w Tworogu. Z tego powodu mieszkańcy Tworoga i Kotów, ale także innych miejscowości należących do parafii (jak Brynek, Hanusek, Połomia, Potępa, Wesoła czy Żyłka) chodzili co tydzień na Mszę niedzielną raz do Tworoga, a raz do Kotów. Baron von Gastheimb zadbał również o kościół w Kotach i ufundował tam nową kopułę wieży, której montaż zakończył się w październiku 1823 roku (o czym pisaliśmy w poprzednim wydaniu).
Karol von Gastheimb zmarł 27 lutego 1824 roku w Opawie, a więc niedawno minęła 200 rocznica jego śmierci. W pamięci Tworożan zachował się przede wszystkim jako łagodny i dobroduszny Pan, czego potwierdzeniem może być fakt, że szlachcic ten przepisał w testamencie biednym ludziom z dóbr tworogowskich: 300 pruskich guldenów courant (300 talarów). Czy było to dużo? Nie wiem. Za 1 gulden pruski (1 Talar) w 1797 roku można kupić było np. ok. 5 kg mięsa wieprzowego lub ok. 12 kg chleba. Nie wiemy też na ilu ludzi przypadał przepisany spadek. Jeśli chodziłoby wyłącznie o mieszkańców miejscowego „szpitala” (6 osób), wtedy na każdą osobę przypadałoby po 50 talarów. Dla osoby ubogiej była to już niebotyczna kwota. Z drugiej strony na dzień dzisiejszy nie posiadamy informacji, czy pieniądze te w ogóle dotarły do Tworoga i czy zostały przekazane biednym.
Przejdźmy teraz do kwestii według mnie najważniejszej, a więc do mniemanego sprzedania dóbr tworogowskich hrabiemu Renardowi w 1818 roku. Moim zdaniem informacja ta (ciągle powtarzana w opracowaniach historycznych) jest co najmniej wątpliwa. Na dzień dzisiejszy nie wiemy kto ją podał po raz pierwszy i czy istnieje jakiś dokument potwierdzający sprzedaż przez barona Gastheimba swoich dóbr w 1818 roku. W żadnym z materiałów źródłowych przy podaniu tej informacji nie znalazłem też jakiegokolwiek odniesienia do oryginalnego dokumentu z 1818 roku (umowy kupna – sprzedaży, aktu notarialnego, testamentu barona etc.), które by tę informację potwierdzało. Być może do sprzedaży w 1818 roku rzeczywiście doszło, ale umowa kupna – sprzedaży opatrzona została klauzulą, zgodnie z którą hrabia Renard przejąłby rządy w dobrach barona dopiero po jego śmierci. Rozwiązaniem powstałych wątpliwości może być kwerenda akt książąt Hohenlohe z Koszęcina znajdujących się w Archiwum Państwowym w Katowicach, którą zamierzam przeprowadzić. Na dzień dzisiejszy stawiam tezę: baron Karol von Gastheimb był faktycznym Panem dóbr tworogowskich do dnia swojej śmierci, czyli do 27 lutego 1824 r. Hrabia Renard stał się ich właścicielem dopiero po zgonie barona, a uzyskane w ten sposób dobra już po roku sprzedał księciu Hohenlohe z Koszęcina (w dniu 8 grudnia 1825 roku, patrz Sławomira Krupa „Dzieje rodziny Hohenlohe-Ingelfingen z Koszęcina, w świetle dokumentów przechowywanych w Archiwum Państwowym w Katowicach” – Szkice Archiwalno-Historyczne nr 3, Katowice 2007 rok). Argumentów przemawiających za postawioną tezą dostarczają:
- zwroty, których użył ks. Zoglowek w pismach przedstawionych w poprzednim numerze „TWG Kuriera” w odniesieniu do barona Gastheimba jako dziedzicznego Pana dóbr tworogowskich (pismo potwierdzające wymianę kopuły na wieży kościelnej w Kotach z dnia 10.10.1823 roku, a także list w sprawie pożyczki udzielonej właścicielowi karczmy w Potępie z dnia 15.01.1824 roku, adresowany do „Gastheimbskiego Sądu w Strzelcach Opolskich”;
- historyczne opracowania z lat 1819 – 1822, w których jako właściciel dóbr tworogowskich, ale i strzeleckich, wymieniony został baron Carl von Gastheimb (np. „Handbuch der Geographie und Statistik des preusischen Staats nach seinen neuesten Bestimmungen” Dr. Christiana Gottfrieda Daniela Steina z 1819 roku czy „Neueste geographisch – statistisch – rechnisch – topographische Beschreibung des preusischen Schlesiens” autorstwa J. E. Goerlitza z 1822 roku);
- znajdujące się w Archiwum Państwowym we Wrocławiu akta zatytułowane „Vermessungs Register von dem zum Herrschaft Tworog, dem Freiherrn von Gastheimb gehoerigen Feldmark Wischnitz, Kreis Tost – Gleiwitz” („Rejestr pomiarów dokonanych na niezabudowanych gruntach w Wiśniczach, wchodzących w skład dóbr tworogowskich należących do Wolnego Pana Gastheimba”) z 1822 roku.
Michał Dramski
Autor niniejszego artykułu dziękuje za korektę tekstu Pani Katarzynie Mańko.